Stacja kolejowa w Mons została oddana do użytku na początku 2025 roku, choć pierwotnie planowano jej otwarcie dekadę wcześniej. Co więcej, ostateczny koszt inwestycji znacznie przewyższył początkowe założenia. Tego rodzaju problemy – przekroczenia budżetowe i opóźnienia – to stały temat w mediach. Jakie są ich główne przyczyny? Czy można temu zapobiec? Jak sprawić, by realizacja infrastrukturalnych przedsięwzięć przebiegała sprawniej?
Wydatki rosną, a inwestycje się przeciągają
Opóźnienia i dodatkowe koszty dotyczą nie tylko pojedynczych projektów. Brukselska linia metra 3 napotkała poważne trudności w rejonie dworca Północnego, co ponownie podniosło koszty przedsięwzięcia. Tymczasem projekt budowy sztucznej wyspy energetycznej Księżniczki Elżbiety pochłonął już ponad siedem miliardów euro. Takie przypadki pokazują, że kontrola budżetów infrastrukturalnych inwestycji jest trudnym wyzwaniem.
Nie można zaprzeczyć, że czynniki zewnętrzne, takie jak pandemia czy rosnąca inflacja, wpływają na wydłużenie prac i zwiększenie wydatków. Jednak czy wszystkie projekty są skazane na opóźnienia i niekontrolowany wzrost kosztów? Analiza belgijskich inwestycji infrastrukturalnych pozwala wskazać najczęstsze przeszkody i możliwe rozwiązania.
Liczby mówią same za siebie
Badanie przeprowadzone w 2023 roku na 36 belgijskich projektach infrastrukturalnych wykazało, że średnie przekroczenie budżetu wynosiło 10,3%. Połowa analizowanych inwestycji zakończyła się poniżej zakładanych kosztów, a druga połowa – powyżej. Warto jednak zaznaczyć, że niektóre projekty okazywały się nawet czterokrotnie droższe od pierwotnych założeń.
Największe trudności finansowe dotykają inwestycji o średniej wartości od 5 do 25 milionów euro. Ciekawym wnioskiem jest również to, że projekty drogowe częściej przekraczają budżet niż inwestycje kolejowe czy transportu wodnego. Co więcej, badania pokazują, że w ostatnich dekadach nie odnotowano większej poprawy w utrzymywaniu kosztów pod kontrolą – niezależnie od tego, czy analizujemy inwestycje sprzed lat, czy te bardziej współczesne.
Nie oznacza to jednak, że wszystkie projekty są źle zarządzane. Dobrym przykładem są belgijskie linie kolei dużych prędkości (LGV), które uznano za jedne z najtańszych w Europie. Średni koszt budowy jednego kilometra wyniósł 24 miliony euro, co jest znacznie poniżej europejskiej średniej (42 miliony euro) i daleko od wydatków poniesionych przez Holandię, gdzie koszt ten sięgnął 89 milionów euro za kilometr.
Spory i niejasne priorytety
Przekroczenia budżetu mogą być efektem nieprzewidzianych problemów technicznych, ale w Belgii jednym z kluczowych wyzwań są nieporozumienia między różnymi stronami zaangażowanymi w realizację inwestycji. Konflikty pomiędzy wykonawcami, władzami, mieszkańcami czy organizacjami ekologicznymi często prowadzą do opóźnień i dodatkowych kosztów.
Wielokrotnie, aby zdobyć akceptację różnych grup, rozszerza się zakres projektu. Dobrym przykładem jest inwestycja Oosterweel w Antwerpii – początkowo miała obejmować jedynie budowę mostu lub tunelu, ale ostatecznie objęła również przeniesienie szkoły, budowę parkingów i parków miejskich oraz dodatkowe działania związane z ochroną środowiska. W efekcie koszt projektu przekroczył dziesięć miliardów euro. Czy to źle? Niekoniecznie – w wielu przypadkach dodatkowe wydatki przynoszą korzyści społeczne.
Nadmierny optymizm na etapie planowania
Jednym z podstawowych błędów jest zaniżanie kosztów na etapie projektowania. Politycy i inżynierowie, chcąc zapewnić realizację danej inwestycji, opierają budżety na najbardziej optymistycznych prognozach. W rzeczywistości pojawiają się jednak nieprzewidziane trudności, które prowadzą do wzrostu kosztów i wydłużenia harmonogramów.
Wiele problemów można było przewidzieć, ale w praktyce nie uwzględnia się ich w początkowych kosztorysach. W Brukseli czy Liège częstym usprawiedliwieniem opóźnień są trudne warunki gruntowe, choć ich specyfika jest dobrze znana. Niedoszacowanie takich czynników jest jednym z głównych powodów niekontrolowanych wydatków.
Procedury zamówień publicznych – źródło problemów?
System przetargów publicznych również odgrywa istotną rolę w przekroczeniach budżetów. Firmy, chcąc zdobyć kontrakt, często oferują najniższą cenę, co na etapie realizacji prowadzi do prób rekompensowania strat poprzez dodatkowe fakturowanie prac nieobjętych pierwotnym zakresem.
W 2023 roku w Belgii 30% zamówień publicznych było przyznawanych wyłącznie na podstawie ceny, co jest wynikiem lepszym niż średnia unijna wynosząca 56%. Mimo to eksperci wskazują, że cena nie powinna być jedynym kryterium – równie istotna jest jakość projektu oraz jego realistyczne koszty.
Jak usprawnić realizację inwestycji?
Podstawą zmian powinien być bardziej zrównoważony podział ryzyka między sektor publiczny i prywatny. Pewne rozwiązania już funkcjonują – na przykład model kontraktowy NEC4, który zastosowano przy budowie obwodnicy Antwerpii. Dzięki niemu prace udało się ukończyć przed terminem, mimo napotkanych trudności.
Partnerstwa publiczno-prywatne (PPP) również mogą pomóc ograniczyć ryzyko przekroczenia budżetu. Łączenie faz projektowania i realizacji pozwala na lepszą kontrolę kosztów, choć początkowe wydatki bywają w takich modelach wyższe.
Ważnym elementem usprawnienia procesów może być także wykorzystanie nowych technologii. Modelowanie informacji o budynkach (BIM) oraz cyfrowe bliźniaki umożliwiają wcześniejsze identyfikowanie problemów, co przekłada się na lepszą kontrolę nad budżetem i harmonogramem.
Potrzeba zmiany podejścia
Eksperci podkreślają, że Belgia powinna zmienić sposób planowania inwestycji infrastrukturalnych. W przeciwieństwie do Holandii, gdzie najpierw analizuje się dany problem, a dopiero potem projektuje rozwiązania, w Belgii często najpierw ogłasza się inwestycję, a dopiero później dopracowuje jej szczegóły.
Jeśli infrastruktura ma być budowana sprawniej, konieczne jest realistyczne podejście do budżetów, lepsze zarządzanie ryzykiem i skuteczniejsza współpraca między sektorem publicznym a prywatnym. W przeciwnym razie kolejne inwestycje będą borykać się z tymi samymi problemami – rosnącymi kosztami i niekończącymi się opóźnieniami.
